Dünya’nın Çevresini İlk Hesaplayan Adam: Eratosthenes

 

Önsöz

Tarih, yalnızca kralların fetihlerini ya da savaşların sayısını yazmaz. Bazı isimler, kılıç değil kalem tutarak dünyayı yerinden oynatır. Eratosthenes de bu isimlerden biridir.
M.Ö. 3. yüzyılda yaşamış bu bilge adam, gölgelerden bir gezegenin büyüklüğünü ölçtü; yeryüzünü haritalandırdı, yıldızlara baktı ve kelimelerle düşündü. Ona çağdaşları “Beta” dedi — çünkü her alanda birinci değil, her alana ait bir ikinciydi.
Ama tarih, onu yalnızca bir "ikinci" olarak değil, çağını aşan bir düşünür olarak hatırladı. Bu hikâye, onun yalnızca bilimsel bir hesaplama değil, insanlık onuru adına verdiği bir mücadeledir.

Yapay Zeka Diyaloglarını Dinle

ismail çakır · Dünya’nın Çevresini İlk Hesaplayan Adam_ Eratosthenes

Bu metin, bir bilim insanının yolculuğunu; gölgelerden doğan bir hakikatin, güneşe meydan okuyuşunu anlatıyor. Belki biraz kurgu, ama bütünüyle saygı dolu bir gerçekliğin yansıması.

BÖLÜM 1 – “Gölgelerin Ötesi”

Kirene, MÖ 285. Sıcaktan dalgalanan taş yolların kenarında, küçük bir çocuk babasının peşinden yürüyordu.

“Baba,” dedi, başını göğe kaldırarak, “Dünya ne kadar büyük?”

Babası durdu, gülümsedi ve elini Eratosthenes’in başına koydu.

“Çok büyük evlat… O kadar büyük ki, yürümekle bitmez, gözle görünmez. Geceleri yıldızlar bile onun ne kadar büyük olduğunu anlatamaz.”

Küçük Eratosthenes kaşlarını çattı. “Ama ne kadar çok? Kaç adım mesela? Kimse bilmiyor mu?”

Adam başını iki yana salladı. “Kimse bilmiyor… Belki tanrılar bilir. Belki filozoflar bir gün hesaplar.”

Eratosthenes, o gece yıldızlara bakarken kendi kendine fısıldadı:

“O zaman ben bilirim.”

Bölüm 2: Kirene’nin Meraklı Çocuğu

Kirene, MÖ 265 civarı – Akşamüstü ışıkları uzun gölgeler yaratırken…

Küçük taşlardan yapılmış sokakların arasından rüzgâr hafifçe esiyordu. Kirene’nin tepelik sokaklarında oyun oynayan çocuklar arasında biri, diğerlerinden farklıydı. O toprağa şekiller çizmiyor, taşları üst üste dizmiyordu. Sırtüstü uzanmış, gökyüzünü izliyordu. Elini gözlerinin önünde tutmuş, güneşin hareketine göre gölgesinin boyunu ölçüyordu.

Babası seslendi:
“Eratosthenes! Oyun oynamayacak mısın? Yoksa yine ‘kendi kendine evren’ mi kuruyorsun?”

Küçük Eratos başını kaldırdı, gözlerini kısmıştı.
“Baba... Dünya ne kadar büyük?”

Babası, sorunun ciddiyetine rağmen gülümsedi. “Bunu sadece tanrılar bilir oğlum.”

Eratosthenes kalktı, etrafına baktı. Taşlar, sütunlar, ağaçlar... Hepsinin gölgesi farklıydı.
“O zaman,” dedi yavaşça, “belki tanrılar değil de... gölgeler biliyordur.”

O gün, Kirene’nin küçük çocuğu bir karar verdi: Gölgelere kulak verecekti.

Bölüm 3: Bir Harfin Ötesi

Kirene, MÖ 255 civarı – Bilgeler Akademisi’nin taş avlusu

Sınıfta güneş ışığı toz zerreciklerini havaya asmış gibiydi. Genç Eratosthenes, elinde bir balmumu tabletle hocası Kallistratos’un sorusunu yanıtlıyordu.

“Peki ya ‘alfa’ harfi neden bir öküz başını andırır?”
diye sormuştu hoca.
Sınıf sessizdi. Eratosthenes bir an düşündü.

“Çünkü yazı ilk çiftçiler içindi, bilgi toprağın içindeydi. Harfler, tarlalardan doğmuş olabilir…”

Kallistratos önce kaşlarını çattı, sonra bir tebessüm belirdi yüzünde.
“Bir bilgin, alfabeyi bile sorgular,” dedi. “Sen artık harflerin arkasındaki düşünceyi arıyorsun, çocuk.”

Dersin ardından Kallistratos, Eratosthenes’i avluda yanına çağırdı.
Elini çocuğun omzuna koydu.
“Artık sana öğretecek çok az şeyim kaldı. Sen, Kirene’nin ötesine bakıyorsun.”

Eratosthenes, başını eğdi.
“Yine de bilmediğim çok şey var. Gölgenin neden kısaldığını bile tam anlamış değilim.”

Kallistratos gülümsedi.
“Atina’ya gitmelisin,” dedi. “Orada senin gibi düşünenler var. Büyük düşünürler. Aristo’nun öğrencileri. Platon’un mirasını taşıyanlar. Sen, alfabenin ötesine geçmek istiyorsun — Atina’da o kapılar açılır.”

“Peki, nasıl giderim?”
diye sordu Eratosthenes heyecanla.

Kallistratos, cebinden küçük bir deri kese çıkardı. İçinde birkaç gümüş drahmi vardı.
“Bu, seni bir gemiye bindirmeye yeter. Gerisini yıldızlar bilir.”

O gece, Eratosthenes göğe bakarken şunu düşündü:
Belki bilgi, Kirene’den taşan bir nehir gibidir. Ve ben, o nehri takip ederek denize ulaşmalıyım.

Bölüm 3.5: Zeytin Ağaçlarının Gölgesinde

Kirene’nin kıyılarına bakan bir tepede, Eratosthenes’in evi. Akşamüstü rüzgârı, zeytin ağaçlarının yapraklarını hışırdatıyor.

Babası, Doron, zeytin ve şarap ticaretiyle uğraşan saygın bir adamdı. Akıllı, tutarlı ama fazlasıyla temkinliydi. Her şeyin ölçüsü olmalıydı ona göre: ticaretin karı, yolculuğun riski, bir çocuğun hayalleri.

O gün, akşam yemeğinde Eratosthenes söze cesaretle başladı.

“Baba… Kallistratos hoca benim Atina’ya gitmem gerektiğini düşünüyor. Daha çok şey öğrenebilmem için…”

Doron, oğlunun gözlerinin içine bakmadan zeytinyağını ekmeğine sürdü.
“Atina büyük şehir. Büyük şehirler büyük sorunlar getirir. Burada, Kirene’de işin başına geçmelisin. Zekânı pazarlıkta kullan, felsefede değil.”

Annesi, Elara, başını hafifçe eğdi. Oğlunun yüreğindeki ateşi görüyordu ama kocasının inadını da iyi bilirdi.

Ertesi gün, sabah vakti Kallistratos kapılarını çaldı. Babası Doron ile avluda karşılaştılar.

“Ah, Kallistratos. Yine mi geldin? Eratos’u filozof yapma çabandan vazgeçmedin anlaşılan.”

“Ben onu filozof yapmak istemiyorum, Doron. Zaten o zaten olmuş bile. Sadece gözünü ufka çevirmesi gerekiyor. Sen onun zekâsının çerçevesi olma, pusulası ol.”

Doron, kısa bir sessizlikten sonra sertçe iç çekti.
“Ben de biliyorum o çocuğun farklı olduğunu. Ama ticaret gibi hayat da hesap işi. Atina’da kim ona kol kanat gerecek?”

“Elini bırakmazsam ben,” dedi Kallistratos. “Söz veriyorum, Eratos Kirene’nin gururu olacak. Hem tüccar olmasına engel yok; sadece dünya hakkında daha fazla şey bilerek yapacak ticaretini.”

Akşam olduğunda Doron, oğlunu yanına çağırdı.
Bir parşömen parçasına titizce sardığı küçük bir kese verdi.
“Bu, büyük dedenin bana bıraktığı gümüşler. Atina’ya giderken yanında götür. Ama şunu unutma: Ne kadar yükseğe çıkarsan çık, Kirene’nin tozunu ayaklarından silme. Orası senin kökün.”

Annesi, onu kapıda uğurlarken cebine küçük bir zeytin dalı koydu.
“Bunu Atina’da bir yere dik. Belki bir gün biz de gölgesinde otururuz.”

O gece, Eratosthenes, gemiye binmeden önce son kez evlerinin arkasındaki zeytinlikte yürüdü. Ay ışığında yapraklar gümüş gibi parlıyordu.

“Dünya ne kadar büyük?”
diye yine sordu kendi kendine.
Ama bu kez cevap Atina’daydı.

Bölüm 4: Göğe Yazılmış Harita

Akdeniz’in açıklarında, bir Fenike ticaret gemisinin güvertesi – MÖ 254 civarı, gece vakti

Rüzgâr, geminin yelkenlerini şişirirken tuz kokusu Eratosthenes’in burnuna doldu. Gözlerini gökyüzünden ayırmadan bir kürekçinin yanına oturdu. Gecenin sessizliğini sadece ahşap direklerin gıcırtısı ve dalgaların mırıltısı bozuyordu.

Gökyüzü, onun için bir kitap gibiydi. Her gece başka bir sayfa açılıyordu.
“Bu yıldızlar… hep aynı yöne mi bakıyor?” diye sordu kendi kendine, ama yanındaki yaşlı denizci duymuştu.

“Hayır,” dedi denizci. “Ama bazıları hep kuzeyde kalır. Denizciler kuzey yıldızını takip eder. Kaybolmamak için…”

Eratosthenes, parmağıyla gökyüzünde bir daire çizdi.
“Yani... dünya dönüyor olsa, bu yıldızlar sabitmiş gibi görünür, değil mi? Ama ya biz dönüyorsak? Belki de gökyüzü değil, biz hareket ediyoruz...”

Yaşlı denizci ona güldü.
“Sen filozof musun, çocuk? Yoksa geceyi fazla mı izledin?”

Eratosthenes gülümsedi ama içi kaynıyordu. Gökyüzü, ona yön gösteriyor gibiydi.
Belki de coğrafya sadece toprakla değil, yıldızlarla da ilgilidir, diye düşündü.
Eğer yıldızlar yönü gösteriyorsa, belki de gölgeler mesafeyi gösteriyordur.

O anda içinden geçenleri yazacak bir defteri olsaydı, not ederdi:

“Dünya, görünenin ötesinde bir düzene sahip olmalı. Yön, gölge, ışık… Hepsi birlikte bir sırrı fısıldıyor.”

Bölüm 5 – Yıldızların İzinde

Eratosthenes, gemi Atina kıyılarından uzaklaşıp açık denize yöneldikçe büyülenen gözlerle etrafını inceliyordu. Bu onun ilk uzun yolculuğuydu. Denizin tuzlu kokusu, dalgaların ritmik sesi ve rüzgârın yelkenlerde çıkardığı uğultu, zihnine kazınıyordu. Ama en çok ilgisini çeken şey, geminin yönünü nasıl bulduğu olmuştu.

Güneşin batışıyla birlikte gökyüzü mora çalan bir laciverte büründü. Geminin ahşap direkleri, yelkenleri rüzgârla dolarken geceye karışan hışırtılar çıkarıyordu. Eratosthenes, kıç güvertede oturmuştu. Elinde bir parşömen yoktu belki ama zihni notlarla doluydu. Gözleri, gökyüzündeki yıldızlara kilitlenmişti.

Gece, Akdeniz’in ortasında bir Fenike gemisi. Ufuk çizgisi neredeyse görünmüyor. Ay, dalgaların üzerinden zar zor yükseliyor. Geminin güvertesinde, baş omuzluğuna oturmuş bir çocuk: Eratosthenes.

Deniz serin, ama merak sıcak. Eratosthenes dizlerini kendine çekmiş, gökyüzüne bakıyor. Yıldızlar, bir papirüs üzerine serpilmiş mürekkep damlaları gibi.

Başüstünde elleri nasırlı yaşlı bir gemici, ona yolculuk boyunca sık sık bilgi veriyordu.

Yanına yaşlı bir gemici yaklaşıyor. Sakalları tuzdan beyazlamış, elleri halatla kalınlaşmış biri. Adı Myron. Sessizce onun yanına oturdu.

“Uyumadın mı, küçük bilgin?”

Eratosthenes başını kaldırıyor.
“Peki nasıl buluyorsunuz yönünüzü? Bunca suyun ortasında hiçbir şey aynı görünmüyor.”

“Kıyı seyri yaparız,” demişti, “Dağlara, kulelere bakarız. Geceleri ise kıyılarda yakılan ateşleri izleriz.” Sonra gökyüzünü göstermişti, “Ve elbette yıldızlar... Gündüz güneş, gece Kutup Yıldızı bize rehberlik eder.”

Eratosthenes gözlerini kısarak gökyüzüne bakmıştı. “Kutup Yıldızı mı?”
Gemici başıyla onayladı. “Şurada, Büyük Ayı’yı takip et, onun ucunu iki kat yukarı uzat... İşte, o sabit yıldızdır. Her zaman kuzeyi gösterir.”

“Her zaman aynı yerde mi kalır?”
“Her zaman,” dedi gemici, “göğün sabit lambası gibidir.”

Eratosthenes, bu bilgiyle yetinmedi. Yıldızların hafifçe hareket ettiğini fark ettiğinde, zihni, basit bir yön bulmanın ötesine geçmişti artık.

Güneşin batışıyla birlikte gökyüzü mora çalan bir laciverte büründü. Kıç güvertede oturan Eratosthenes, gözlerini göğe dikti. Kutup Yıldızı gerçekten de sabitti. Ama diğer yıldızlar, gece boyunca onun çevresinde döner gibi görünüyordu.

“Ama neden?” diye fısıldadı kendi kendine.
“Eğer gökyüzü dönüyorsa, neden bu yıldız sabit?
Ya da belki... belki de gökyüzü değil, Dünya dönüyordur?”

Yanına yaklaşan genç bir tayfa, onun göğe dalıp gitmiş bakışlarını görünce gülümsedi.

“Yıldızlar seni büyüledi galiba, efendi.”
Eratosthenes, düşüncelerinden sıyrılıp başını çevirdi.
“Büyü değil,” dedi. “Göğün hareketlerini anlamak, Dünya’yı anlamanın anahtarıdır.”

Tayfa kaşlarını kaldırdı. “Gökyüzü asırlardır böyle, değişmez. Ne anlamı olabilir ki?”
Eratosthenes gülümsedi, “Bazen en sabit sandığımız şeyler, en büyük soruları gizler içinde.”

Myron, bir halatı gösterdi.
“Bu da iskandil. Denizin dibini ölçeriz. Ucuna donyağı süreriz. Denizin derinliğini ölçeriz. Nerede olduğumuzu aşağıdan da anlarız.”

Eratosthenes’in gözleri parladı.
“Sanki dünya bir yazıt gibi… üstünde izler var. Siz onları okuyorsunuz.”

“Ve sen onları okuyacaksın belki de,” dedi Myron. “Gözlerin bizden daha uzağa bakıyor.”

Eratosthenes gülümsedi.
“Bir gün yıldızların hareketini anlamak istiyorum. Belki dünyanın büyüklüğünü bile ölçebilirim.”

Myron omzuna dokundu.
“Bize yerimizi söyleyen biri her zaman gerekir. Hem denizde, hem hayatta.”

Geminin pruvasında sabahın ilk ışıkları belirdiğinde, Eratosthenes hâlâ yıldızlara bakıyordu.
Ama artık sadece onları izlemiyor, onları dinliyordu.

O gece, gökyüzü onun için sadece bir yön pusulası değil, bilinmeyene açılan bir kapı olmuştu.

Bölüm 6: Taş Duvarlar, Açık Ufuklar

Gemi, sabahın erken saatlerinde Pire limanına yanaştı. Güvertede, rüzgârla savrulan saçlarının arasından karşı kıyıyı izleyen genç Eratosthenes, henüz görmediği bir hayatın kokusunu almaya başlamıştı. Gözlerinin önünde yükselen şehir, taş duvarların ardına gizlenmiş bin yıllık düşüncelerle doluydu.

Çantasındaki yazmalar, Kirene’nin tozlu yollarında edindiği bilgileri taşıyordu ama içinde taşıdığı soru sayısı, yazdığı cevaptan hep fazlaydı.

Barınma Arayışı

Platon’un Akademisi’nin kapısını çaldığında, onu yaşlı bir öğrenci karşıladı. Gözleri bilgeliğe alışkın, ama yüzü merakla gençti.

— "Kireneli misin?"
— "Evet. Lysanias beni size yönlendirdi. Kalacak bir yer… ve bir öğretmen arıyorum."

Kendisinden önce gelen onlarca genç gibi o da büyük isimlerin peşine düşmüştü. Arkesilaos'un öğrencisi olmak istiyordu. Kütüphanenin hemen arkasında, mermer sütunların gölgesinde konuşanların arasına karıştı.

Akademi'nin içinde bir odacık buldu ona. Taş bir duvar, ince bir yatak, birkaç rulo papirüs ve bolca sessizlik.

“Burada düşüncelerin yankısı, sesinden daha gürdür”, dedi yaşlı öğrenci gülümseyerek.

 

İlk Ders

İlk dersinde hocası, Platon’un idealar dünyasından söz ettiğinde, Eratosthenes’in aklında hâlâ Kirene’nin yıldızlı geceleri vardı. Bir şeylerin yerli yerine oturmadığını hissediyordu. O, gökyüzüne bakarken yere sabitlenemeyenlerdendi.

Ders çıkışında Aristarchus’un adını ilk kez duydu. Samoslu bir bilginin Güneş’i evrenin merkezine koyduğunu fısıldıyorlardı. Herkes bunu delilik sayıyordu.

Ama Eratosthenes bir kenara not etti:

“Bazı fikirler, yüzyıllar boyunca yankılanmak içindir.”

 

Kütüphane

Akşamları, Atina’nın küçük ama dolu kütüphanelerinde, mermer masalara eğilir, rüzgârda titreyen yağ lambalarının ışığında Latince ve Yunanca metinleri karıştırırdı. Özellikle coğrafya ve sayılarla ilgili bölümleri. Her denklem, her şekil, ona uzak bir gerçeğin haritası gibi görünüyordu.

Lykis’in Bahçesi

Akademi’nin hemen dışındaki incir ağaçlarının gölgesinde, ders notlarını karalarken bir gölge düştü papirüslerinin üzerine. Başını kaldırdığında, zarifçe toplanmış saçları, gözlerinde hem cüret hem merak taşıyan bir kızla karşılaştı.

— “Sürekli yazıyorsun. Düşünceler kaçmasın diye mi?”
— “Hayır. Kaçmasınlar diye yazmıyorum… Yakalanabilsinler diye.”

Kızın adı Lykis’ti. Babası Atina'da kitap kopyacılığı yapan bir metin ustasıydı. Lykis, Akademi’ye ders aralarında gelip el yazmalarına göz atar, bazılarını ezberden okurdu. Bu merakı, onu Eratosthenes’in dikkatini çekmişti; ama sadece düşünsel bir takdirle.

Zamanla Lykis, yanında oturup onun okuduğu papirüsleri birlikte tartışmaya başladı. Bir gün sessizce sordu:

— “Herkes bir yere ait olmak ister… Sen neden hiçbir yere kök salmıyorsun, Eratosthenes?”
— “Ben aitim. Ama yeryüzüne değil… Evrene. Ve onu anlamaya.”

Lykis bir an sessiz kaldı. Ardından hafifçe gülümsedi, ama gözleri bulutlandı. Ona ne aşk teklif etti, ne de yoluna çıkmaya çalıştı. Eratosthenes de hiçbir sözle onu geri çevirmedi. Aralarında söylenmeyen ama hissedilen bir şey vardı. Ve bu, belki de en saf şekliydi yakınlığın.

Bölüm 7 – Atina’da Bir Akıl Yürüyüşü

Gün doğarken, Akropolis’in gölgesinde uyanıyordu şehir. Eratosthenes, sabahın serinliğinde Platon’un Akademisi’ne doğru yürürken, gökyüzünün soluk maviliğine bakıp düşünüyordu: “İnsan, evrenin neresinde durur?”

Akademi Günleri

Atina’da geçirdiği ilk haftalarda, Platon’un idealar dünyası üzerine dersler aldı. Hocası Kireneli Lysanias, fikirleri zihne değil, kalbe de dokunduran bir bilgeydi. Bir gün sınıfa elinde bir üçgenle girip şöyle demişti:

“Geometri sadece şekillerin değil, aynı zamanda düşüncenin mükemmelliğidir.”

Eratosthenes geometriye ilk kez orada aşık oldu. Öklid’in Elementler'ini okuyarak sayılarla düşünmeyi, uzakları ölçmeyi öğrendi. Sayıların sessizce konuşan birer felsefeci olduğunu anladı.

Dil ve Mantık

Lykeion’da Aristo’nun mantık kuramı üzerine dersler izledi. Sillojizmleri çözmek, argümanların yapısını anlamak, onu sadece bilimsel değil, düşünsel olarak da keskinleştirdi. “Düşünceyi doğru ifade etmek, doğru düşünmenin yarısıdır,” demişti bir gün hocası Ariston.

Geceleri kaldığı kiralık odasında mum ışığında yazılar yazıyor, günün derslerini kendi içinde yeniden tartıyor, çoğu zaman sabaha kadar gözüne uyku girmiyordu. Fakat bu yorgunluk, içinde bir şeyleri inşa eden yorgunluktandı. Bir fikir mabedi yükseliyordu zihninde.

Aristarchus Kitabı ile Tanışma

İlkbaharın serin sabahlarından birinde, Eratosthenes, Akademi’nin kütüphanesinde tozlu raflar arasında kaybolmuştu. Parmak uçları, sayısız papirüs rulosunun pürüzlü yüzeyinde gezindi. Bir tanesi dikkatini çekti — kapağına titrek bir el yazısıyla yazılmıştı:

“Περὶ τῶν μεγεθῶν καὶ ἀποστημάτων ἡλίου καὶ σελήνης”
(Güneş ve Ay’ın Büyüklükleri ve Uzaklıkları Üzerine)
Yazarı: Aristarchus, Samoslu

Ruloyu açtı, gözleri şaşkınlıkla sayfaları tararken kalbi hızlandı. İçeride bir çizim vardı:

Şema:

• Ortada büyük bir daire: Helios (Güneş)

• Etrafında küçük bir daire: Gaia (Dünya)

• Dünya’nın etrafında dönen daha da küçük bir daire: Selene (Ay)

• Güneş’e yakın, ince çizgilerle gösterilmiş yörünge dairesi üzerinde Dünya dönerken gösteriliyordu.

Aristarchus not düşmüştü:

“Eğer Güneş, Dünya’dan çok daha büyükse ve çok daha uzaktaysa, o zaman Güneş’in dönmediği; Dünya’nın döndüğü varsayımı, gözlemlerle daha tutarlıdır. Güneş sabit kalır, gezegenler onun etrafında döner.”

Eratosthenes ruloyu okurken alnını kaşır:

“Ama... tüm gök cisimleri Dünya'nın etrafında dönmüyor muydu? Peki ya gölge oyunları? Ekinokslar?”

Sayfaların kenarında Aristarchus’un kendi gözlemleri yer alıyordu:

• Ay tutulması sırasında Dünya’nın gölgesinin Ay üzerindeki eğriliği

• Güneş’in yıl boyunca yükselme açısındaki değişimler

• Yıldızların belirli tarihlerde görünür hale gelmesi ve kaybolması

Eratosthenes kendi defterini açtı, bir not düşerek ruloyu kapattı:

“Bu düşünce, Evren’i değil, beni döndürüyor.”

İlk Gözlemler

Geceleri Aristarchus’un tavsiyesiyle gökyüzünü izlemeye başladı. Ay tutulmalarında Dünya’nın gölgesinin yuvarlak olduğunu fark etti. Gölge dönerken içinden bir cümle geçti:

“Eğer gölge yuvarlaksa… o zaman Dünya da yuvarlaktır. Ve eğer gökyüzü sabitse… biz hareket ediyor olabilir miyiz?”

Bu sorular, onu yıllar sonra dünyanın çevresini hesaplamaya götürecek kıvılcımlardı.

Bölüm 8 – Kralın Çağrısı

1. Sahne: Akademi’de Duyuru

Akademi’nin gölgelik avlusunda güneş batmak üzereydi. Genç bilginler taş sıralarda hararetle tartışıyor, kimisi yeni yazmalar üzerine notlar alıyordu. Eratosthenes, Aristarchus’tan aldığı ilhamla gece gökyüzünü izleyeceği tepenin yolunu planlarken, Akademi kapısından giren yabancı bir figür dikkat çekti.

Üzerinde mavi-altın işlemeli bir cüppe, arkasında iki muhafız vardı. Elinde mühürlü bir tomar taşıyordu. Sesi, ortamı anında susturdu:

“Mısır’ın Efendisi, Büyük Kral III. Ptolemaios’un buyruğuyla geldim. Bilgelik şehri İskenderiye’de, Kütüphane’nin başına geçmek üzere en parlak aklın ismini istedik."

Atina Akademisi’nin avlusunda bir telaş. Hocalardan biri kürsüye çıkar:

“İskenderiye Kütüphanesi için baş kütüphaneci aranıyor. Kral Ptolemaios’un elçisi yarın sabah burada olacak. En parlak akıllar arasında seçim için bir sınav yapılacak.”

Gençler heyecanlıdır. Kimi notlarını karıştırır, kimi korku içinde geri çekilir. Eratosthenes ise sessizce Lykis’in yanına gider.

Eratosthenes: “Katılmalı mıyım?”
Lykis: “Gökleri anlamak için yalnızca başını değil, kalbini de yukarı kaldıran birisin. Elbette katılmalısın.”

2. Sahne: Sınav Günü

Taş avluda bir masa dizisi. Elçi ortadadır. Masaların başında sadece birkaç aday kalmıştır. Her biri tek tek çağrılır. Sorular şunlar gibidir:

• “Bir kürenin çevresini, gölgesinden nasıl hesaplarsın?”

• “Güneş, her gün farklı bir noktadan batıyorsa, bu neyi gösterir?”

• “‘İnsan her şeyin ölçüsüdür’ diyen Protagoras ne demek istemiştir?”

• “Bir metindeki anlam bozulmadan kelime sırasını değiştirmenin inceliklerini açıkla.”

Eratosthenes, tereddüt etmeden cevap verir. Fakat bir soru onu duraksatır:

Elçi: “Dünya düz mü yuvarlak mı?”
Eratosthenes: “Yuvarlak. Güneş ışığının yere düşüş açısı bunu gösterir. Ve bir gün çevresini hesaplayacağım.”

Salonda sessizlik. Elçi başını sallar. Not alır.

3. Sahne: Sonuçlar ve Mektup

Gece, akademinin duvarlarında yankılanan adımlar… Eratosthenes kendi halindeyken Lykis yanına gelir. Elinde bir tomar:

“Sana gelmiş... Mısır mühürü var.”

Eratosthenes mektubu açar. Metin şöyledir:

“Bilginliğin, kelimelerden taşar olmuş. Nil’in kıyısında seni bekleyen kitaplar var. İskenderiye Kütüphanesi’nin anahtarı sana emanet ediliyor.”

4. Sahne: Lykis ile Vedalaşma

Lykis: “Sen göklerin peşindesin. Ben ise senin izinin. Git ama yaz… Her şeyi yaz.”
Eratosthenes: “Söz. Gökyüzüne baktığım her an seni hatırlayacağım.”

Eratosthenes, limanda gemiye biner. Gemi hareket eder. Tüm şehir geride kalırken, Ufukta güneş doğar.

Bölüm 9: Işığın Kıyısında – İskenderiye’ye Varış

[Sahne Açılışı: Deniz Üzerinde Gemi]

Gemi, sabah sisini yararak İskenderiye limanına yaklaşmaktadır. Gökyüzü turuncuya çalan morumsu tonlara bürünmüştür. Ufuk çizgisinde parlayan bir yapı göz kamaştırır:
İskenderiye Feneri – Pharos.
Gözleri kamaşan denizciler kutsal bir mabede yaklaşır gibi başlarını eğer. Eratosthenes, güvertedeki ahşap korkuluklara yaslanmış, bu heybetli yapıyı ilk kez görmektedir.

“İnsanlığın en uzak noktasına dokunuyor bu fener… ve ben oraya varmak üzereyim,” diye mırıldanır.

[Sahne: Limana Yanaşma]

Gemi fenerin gölgesinde ağır ağır limana girerken, bir sandala binmiş liman görevlileri tek tek gemidekileri kontrol eder. Beyaz kıyafetli, yazıcıya benzeyen biri isimleri kaydeder:

“Adınız?”
“Eratosthenes. Kyrene doğumlu. Atina’dan geliyorum.”
“Geliş sebebiniz?”
“III. Ptolemaios’un davetiyle... Kütüphaneye.”

Görevlilerin bakışı değişir. Küçük bir kafa selamı verirler. Bir tanesi sandaldan bir ipek mühür çıkarır: Kraliyet nişanı.

[Sahne: Liman İdaresi – Giriş Protokolü]

Eratosthenes’i birkaç görevli eşliğinde liman idare binasına götürürler. Burada kısa bir bekleyişin ardından üst düzey bir saray görevlisi onu karşılar:

“Hoş geldiniz, bilge Eratosthenes. Kral sizi bekliyor. Lütfen bizimle gelin.”

[Sahne: Saray Yolculuğu]

Şehir sokaklarından geçerken gözleri büyülenir. Sıra sıra mermer heykeller, mozaik taşlarla süslenmiş yollar, papirüs satıcıları, bilgece tartışmalara dalmış gençler...
İskenderiye yalnızca taş ve tuğladan değil; düşlerden, fikirlerden ve yıldızlardan yapılmış gibidir.

[Sahne: Kraliyet Sarayı – Ptolemaios’un Huzurunda]

Sarayın yüksek sütunlu salonuna girilir. III. Ptolemaios oturmaz; Eratosthenes içeri girerken bizzat ayağa kalkar.

Ptolemaios:
“Kyrene’den gelen adam. Adını çok duydum. Atina sokakları senin sorularını hâlâ konuşuyor.”
Eratosthenes:
“Cevaplar değil, sorular uzun ömürlüdür. Onların peşindeyim.”
Ptolemaios (gülümseyerek):
“İskenderiye’de doğru yere geldin.”

Kral ona elini uzatır. Bu jest, Eratosthenes’in resmen Kütüphane Başkâtibi olarak görevlendirilmesidir.

[Sahne: Kütüphane’ye İlk Giriş]

Eratosthenes’i bir görevli kütüphaneye götürür. Mermerden yapılmış dev kapılar açıldığında, içeriden gelen mürekkep, papirüs, balmumu ve eski fikirlerin kokusu genzini yakar.

İçeride başkütüphanecinin odasına girer. Masanın üstünde bir tomar durmaktadır. Tozlu kapağında yazılıdır:
“Aristarchus – Güneş merkezli evren üzerine.”

Eratosthenes tomarı açar, Aristarchus’un kendi gözlemlerinden notlarını okur:

“Ay’ın ve Güneş’in çaplarını gözlemleyerek, aralarındaki uzaklığı oranladım. Dünya küçük, Güneş büyük. Dönmesi gereken biz olmalıyız…”

Eratosthenes, gözlerini tomardan ayırmadan fısıldar:

“Bir matematikçi yalnızca sayıların değil, gölgelerin de peşinden gider...”

Kameranın gözünden (veya anlatıcının kelimeleriyle) yavaşça kütüphaneden dışarı çıkarız. Güneş artık İskenderiye'nin tepesinde… Ve bir çağın aklı, yerini yeni bir yıldıza bırakmak üzeredir.

Bölüm 10 – Sessizliğin Sesi – Kütüphane

[Sahne Açılışı: Kütüphane Avlusu]

Geniş bir taş avlu. Palmiyeler rüzgârda hafifçe eğilirken, gökyüzü masmavi. Avlunun ortasında bir havuz ve havuzun çevresinde bembeyaz mermerden yapılmış heykeller: Homeros, Herodotos, Hipokrat, Aristoteles… Hepsi düşünceli gözlerle gelenleri süzüyor gibi.

Eratosthenes ilk adımını avlunun taşlarına bastığında, ayakkabısının çıkardığı yankı bile bilgiye saygı duyarcasına sessizleşir.

Kütüphane Binasının İçine Giriş

Mermer sütunlar arasında yükselen büyük kapılar açıldığında, içeriden mürekkep, papirüs, balmumu ve zamanın kokusu gelir.

Duvarlar boyunca dizilmiş raflarda binlerce tomar. Bazı raflar öylesine yüksekte ki, kitapçılar özel asma merdivenlerle ulaşabiliyor. Ortalıkta beyaz kıyafetli görevli yazıcılar, mum ışığında papirüs tomarı kopyalıyor. Her birinin önünde bir model kitap, bir mürekkep kabı, ve tüy kalem.

Kütüphanede konuşmalar neredeyse fısıltı seviyesindedir. Bilginlerin ayak sesleri bile yumuşak keçelerle örtülmüştür. Zira bu bina, düşüncelerin yankı bulduğu kutsal bir mekândır.

Limanlardan Gelen Kitaplar

Kütüphane görevlilerinden biri Eratosthenes’e bir pencereye doğru işaret eder. Oradan liman görünür. Limandan gelen her gemi, önce gümrük değil, bilgiye uğrar.

Görevli anlatır:

“Limanımıza giren her gemide kitap aranır. Papirüs, parşömen, taş tableti fark etmez. Kopyalanmadan iade edilmez. Orijinal bazen kalır, gemiye ise kopya verilir.”

Bir köşede, yeni gelen tomarlardan sorumlu yazıcılar hummalı şekilde çalışmaktadır. Kopyalanan eserler özel katalog odasında sınıflandırılır: konuya göre, yazar adına göre ve köken bölgesine göre.

Kataloglama Odası

Taş bir kapıdan geçilerek girilen bu oda, büyük bir veri bankası gibidir. Duvarlarda ahşap çekmeceler, her birinin üstünde papirüs parçası yapıştırılmış.

Eratosthenes çekmecelerden birini açar:
“Γεωγραφία” – Coğrafya.
İçinde rulolar hâlinde küçük katalog listeleri. Bu kataloglardan, hangi kitabın hangi bölümde olduğu anlaşılabiliyor.

Eratosthenes’in Odası ve Çalışma Alanı

Kütüphane binasına bitişik bir iç avlu, bilginlerin konaklaması için düzenlenmiştir. Eratosthenes’in odası sade ama işlevseldir:

• Ahşap bir masa, üzerine güneş ışığı düşen küçük bir pencere.

• Raflarda kendi getirdiği not defterleri ve birkaç özel kitap.

• Yerde yumuşak bir keçeye serilmiş oturma yastıkları.

• Köşede pirinç bir lamba, geceleri mum ışığında not almak için.

Masanın üzerinde henüz açılmış bir tomar: “Aristarchus’un Evren Modeli”
Yanında bir güneş saati, birkaç geometrik çizim ve ölçüm aleti.

Kütüphane Görevlileri ve Yazıcılar

Kütüphanede çalışanlar üç gruba ayrılır:

1. Sofolar (Bilginler): Araştırma ve gözlem yapar, kitap yazar, karşılaştırmalı metinler üretir.

2. Katabibloi (Yazıcılar): Kitapları kopyalar, hasarlı tomarı onarır.

3. Kataloggoi (Kayıtçılar): Her kitabı sınıflandırır, indeksini oluşturur.

Eratosthenes bunlarla tanışır, onlara yeni projeler için fikir verir. Örneğin:

“Coğrafya kitaplarını sadece yazar adına değil, bölgesine göre de gruplandıralım. Hindistan, Arabistan, Kartaca…”

 

Sahne Sonu: Yıldızlara Bakan Bilgin

Gece olur. Eratosthenes odasının penceresinden gökyüzüne bakar. Bir elinde Aristarchus’un tomarı, diğerinde boş bir papirüs.

“Belki bir gün... yıldızların arasındaki mesafeyi de ölçeriz.”

Bölüm 11 – Kayıtlar Salonu – Eratosthenes’in Bilgiyle İlk Karşılaşması

Geniş kemerli kapıdan içeri adımını attığında, ayak sesleri mermer zeminde yankılandı. Oda bir tapınak sessizliğindeydi ama sessizlik içinde uğuldayan bir hayat vardı; fısıltılarla konuşan zaman, kalın tomarların arasında yankılanıyordu.

Tavana kadar yükselen raflar, güneş ışığını kıran dar pencerelerle aydınlanıyor, ışık huzmeleri raflardan sarkan etiketlerde dans ediyordu. Her rafta binlerce metin: papirüs rulolar, deri kaplamalı ciltler, balmumuyla mühürlenmiş devlet belgeleri… ve her biri bir insan aklının, yüreğinin, gözleminin ve sezgisinin ürünü.

Eratosthenes durdu. Gözleri o ana kadar gördüğü hiçbir şeye benzemeyen manzaraya takıldı. Göz bebekleri genişledi. İçinde bir titreme hissetti; bu soğuktan değildi, bu, bir çağrının sıcaklığıydı.

“Burada, tüm insanlık konuşuyor,” diye geçirdi içinden. “Ölüler bile sesleniyor. Onlar burada hâlâ yaşıyor.”

Bir yazıcı yaklaştı:

“Hoş geldiniz, efendim. Yardımcı olabilir miyim? Hangi konuda çalışıyorsunuz?”

Eratosthenes gözünü duvardaki etiketlerden ayırmadan cevapladı:

“Yıldızlar… insan bedeni… tarih… sayıların sırrı… yeryüzünün şekli…”

Duraksadı. Yazıcı hafifçe kaşlarını kaldırdı.

“Sanırım, her konuda,” dedi Eratosthenes, dudaklarının kenarında bir tebessümle.

İçinden geçen düşünceler sel olmuştu:

“Bu kitapların hepsi… insanın bilinmeyene attığı adımlar. Bilimin, felsefenin, inancın ve merakın bir araya geldiği noktadayım. Burada her tomar, bir galaksi gibi. Her biri, bilinmeyenin karanlığına bırakılmış bir meşale.”

Parmaklarını bir raftaki tozlu bir tomara sürttü. O tozun içinde, binlerce yıl öncesinden gelen bir elin izini hissetti. Belki o eli tanımıyordu ama onunla aynı şeye inandığını biliyordu: Bilgi, insanın yeryüzündeki en kutsal yolculuğuydu.

Bölüm 12 – Kayıtlar Salonu – Aristarchus’un Gölgesi

Yazıcı, onu rafların daha sakin, daha serin bir köşesine götürdü. Orası, gökyüzüne dair metinlerin bulunduğu bölmeydi. Rafların arasında ilerlerken, duvarlarda Güneş tanrısı Ra’nın çizimleri, eski Mısır astronomlarının yıldız haritaları ve Mezopotamya’dan kalma ay döngüsü tabloları parşömenlere işlenmişti.

Yazıcı bir rafta durdu. Elini uzatıp dikkatle bir tomar çekti. Kalın, lacivert bir şeritle bağlanmıştı. Üzerinde ince Grekçe harflerle yazılmıştı:
"Περὶ μεγεθῶν καὶ ἀποστημάτων ἡλίου καὶ σελήνης"
(Güneş’in ve Ay’ın Büyüklüğü ile Uzaklığı Üzerine)

“Aristarchus’un nadir bir kopyası, Samoslu,” dedi yazıcı. “Yeni kataloglanmış.”

Eratosthenes’in kalbi bir anlığına durdu. Tomarı eline aldığında, ellerinin titrediğini hissetti. Parmak uçlarında, neredeyse metnin nabzını duyuyordu.

Bir masaya geçti. Tomarı dikkatlice açtı. İlk satırlar, evrenin derin sessizliğini delen bir düşünce gibi çarptı zihnine:

“Eğer Güneş, Ay’dan daha büyükse, ve daha uzaktaysa, o halde hareketleri ve gölgeleri bir sır değildir. Bunlar hesaplanabilir. Gözlem, Evren’in anahtarıdır.”

Eratosthenes gözlerini satırlardan alamadı. Aristarchus, Güneş’in Dünya’dan çok daha büyük olduğunu söylüyordu. Hatta Dünya’nın Güneş’in etrafında dönebileceğini ima ediyordu. Bu, dönemin inançlarına aykırı, neredeyse ilahî düzene meydan okuyan bir düşünceydi.

Ama... mantıklıydı. Deliller vardı. Gözlemler vardı. Trigonometriyle örülmüş gerçeklik vardı.

Sayfaları çevirdikçe kendini gökyüzünün merdivenlerini tırmanıyor gibi hissetti. Aristarchus, ona yolu gösteriyordu. Gözüyle bakamadığı uzaklıkları, aklıyla ölçmeyi öğretiyordu. Bu sadece bir kitap değil, bir fenerdi. Ve Eratosthenes, karanlıkta yürüyen bir yolcuydu.

“Demek böyle düşünüyordu…” dedi kendi kendine. “Birçoğu onu deli sandı belki, ama ben… ben onun gördüğünü görebiliyorum.”

Bir an için gözleri doldu. Sanki Aristarchus odadaydı. Sanki parmakları hâlâ bu sayfalardaydı. Zaman bir çember gibi kıvrıldı.

Eratosthenes, yüzünü gökyüzüne çevirdiği bir çocuğun merakıyla kitabı kucakladı. Şimdi daha fazlasını bilmek istiyordu. Dünya’nın çevresi neydi? Güneş’in uzaklığı? Gezegenlerin konumu?

Ve işte o an karar verdi:

“Ben de gözlemleyeceğim. Ben de ölçeceğim. Aristarchus’un bıraktığı yerden başlayacağım.” 

Bölüm 13 – Siena'da 12 Haziran'da Gölge Yokmuş

Kütüphanenin serin taş duvarları arasında yürürken, bir papirüs tomarının kenarından dışarı taşan ince bir kırmızı şerit dikkatini çekmişti. Tomarı usulca çekip açtığında karşılaştığı şey, bir şiir değil, bir gözlemdi. Nil kıyısındaki Siena'da, yaz ortasında, öğle vaktinde, sütunların ve sopaların gölge bırakmadığı yazılıydı. Gökyüzü, adeta yere tam dik inmişti o an.

Eratosthenes gözlerini metinden ayıramadı.

“Gölge yoksa, ışık tam tepededir… Eğer Siena’da bu oluyorsa, burada olmamalı.”

Bu tek satır, onun zihninde bir matematik çarkı gibi dönmeye başladı. Gözlerini kapadığında Siena’yı hayal etti: taş tapınaklar, dimdik duran sütunlar ve onların hiçbir yere düşmeyen gölgeleri…

21 Haziran geldiğinde, Eratosthenes, İskenderiye'nin düz ve açık bir alanında, güneşin altına tek başına bir sopa dikti. Öğle vakti geldiğinde eğilerek yere baktı — ve evet, gölge oradaydı.

Siena’da yoktu.
İskenderiye’de vardı.
Bu, Dünya’nın düz olamayacağının apaçık bir kanıtıydı.

Sopanın ucunun düştüğü yere küçük bir işaret taşı koydu. Ardından bir ip ve bir gonyometre yardımıyla gölgeyle sopa arasındaki açıyı ölçtü.
Yedi derece.

“Yedi derece,” dedi fısıltıyla. “360’ın ellide biri…”

O an, kütüphanede okuduğu her geometri metni zihninde canlandı. Eukleides’in üçgenleri, Pisagor’un oranları, Aristarchus’un uzaklık hesapları…

“Eğer Siena ile İskenderiye arasındaki mesafe 1 birimse… X × 50... Dünyanın çevre uzunluğu 50 birimdir.”

Sinea ile İskenderiye arasındaki mesafeyi ölçecek bir adamı işe almak gerekiyordu.

Bölüm 14 – Bematistlerin Ayaklarıyla Ölçülen Gezegen

Eratosthenes, gölge açısını hesapladıktan sonra uzun süre düşüncelere daldı. Eğer Dünya gerçekten eğimli bir yüzeye sahipse, Siena ile İskenderiye arasındaki mesafeyi de bilmek zorundaydı. Ama bu bilgi kitaplarda yoktu. Yoktu çünkü kimse o iki şehir arasındaki mesafeyi adım adım, dikkatle ölçmemişti.

Bir harita çizdi, tahmini güzergâhları belirledi. Sonra kütüphane dışındaki çarşıya gitti ve güvenilir bir yol gezgini aradı. Tecrübeli, dikkatli, not almayı bilen birini. Günler süren arayış sonunda 3 kişi buldu: 

Kharon eski bir tüccar, gençliğinde kuzey Afrika'nın yollarını karış karış gezmiş bir adam.

— “Siena ile İskenderiye iki şehri arasındaki mesafeyi ölçebilir misin?” dedi Eratosthenes.

Kharon önce şaşırdı. Sonra görevini öğrendiğinde, gözleri parladı.

— “Düz gitmek için kervan yollarını, gün ışığını ve yıldızları kullanırım. Sonunda bu dünya benim ayaklarımla mı anlaşılacak? Kaç adım attığımı sayarım neden olmasın!”

Eratosthenes, kütüphanedeki harita odasında, büyük bir masa etrafına toplanmış üç kişilik ekibiyle konuşuyordu. Papirüs ruloları, pusulalar, uzun ipler ve bronz pergel parçaları masanın üstünü doldurmuştu. Duvarda, Mısır’ı boydan boya geçen Nil Nehri’nin renkli çizimi asılıydı.

— “Yalnızca adım sayarak olmaz,” dedi. “İnsan hatası büyür, büyür… Ve sonunda Dünya'yı yanlış hesaplarız.”

İki adam ona başlarını sallayarak katıldı. Üçüncü kişi, genç bir kâtipti. Elindeki fırçayı, inceltilmiş kömür mürekkebine daldırıyor ve konuşulan her şeyi titizlikle not alıyordu.

Eratosthenes, duvara yasladığı uzun, düz ve cilalı bir çubuğu gösterdi. Ucuna oyulmuş bir işaret vardı: “1 stadion = 160 orgyia.”

Bu ifade, antik Yunan uzunluk ölçü birimlerinden stadion ve orgyia arasındaki dönüşümü gösteriyor. Stadion, yaklaşık 600 ayak uzunluğunda bir ölçü birimiydi ve bölgeye göre 165 ile 196 metre arasında değişiyordu.  Orgyia, genellikle bir insanın iki kolunu tamamen açtığında oluşan mesafeye denk gelen bir ölçüydü. Bir orgyia yaklaşık 1.8 metre olarak kabul edilir. Bu durumda, 1 stadion = 160 orgyia ifadesi, bir stadionun yaklaşık 288 metre uzunluğunda olduğunu gösteriyor. Antik Yunan'da bu ölçüler özellikle koşu yarışları ve mimari yapılar için kullanılıyordu.

— “Bu, standart ölçümüz olacak. Üçünüz yola çıkıyorsuuz. İki kişi sırayla bu sopayla ölçüm yapacak. Üçüncü kişi not alacak. Her 100 stadionda bir mola. Gece kamp kurarsınız.”

Ekibin başındaki adam, bir zamanlar askeri harita çiziminde çalışmıştı. Beden eğitimi almıştı, adımları sabitti. Ona bematist derlerdi. Adımlarını sayarak mesafe ölçer, göz hizasıyla mesafe çizerdi. Ama bu kez ellerinde uzun bir sopa vardı.

Eratosthenes, ona ölçüm kurallarını anlattı:

• Her 100 stadyonluk mesafede bir duraklama,

• Gölge çubuğu ile açının tekrar ölçümü,

• Adım sayılarının kaydı,

• Yol boyunca topografik engellerin not edilmesi.

Kharon yola koyulduğunda yaz henüz geçmemişti. Ancak bu işin aylar sürebileceğini biliyorlardı. İki şehir arasında, gidip dönmesi gerekirdi. Bu, yaklaşık 1600 kilometre yürümek demekti — çöller, vadiler ve zamanla yarış.

Bölüm 15 – Ölçüm Başladı

(Bir bilimsel keşfin ayak izleri)

Kharon yola çıktığında İskenderiye’nin güneşli sabahlarından biri yaşanıyordu. Eratosthenes ona sadece bir görev değil, bir yolculuk emanet etmişti — bilgi uğruna kat edilecek düz, net ve hassas bir yolculuk.

Ama bilgiye giden yol hiçbir zaman düz değildir.

1. Doğrusal Bir Yolculuk İçin Düzgün Araçlar

Kharon, yolculuğa çıkarken yanında yalnız değildi. Onunla birlikte genç bir yazman vardı: Nykos. Elinde defteri, omzunda su matarası ve gözlerinde biraz korku. “Bu kadar uzun yürümek mi?” demişti ilk duyduğunda, “Ama yollar kıvrılıyor…”

Kharon gülümsedi.

“Biz yol değil, dünya ölçeceğiz. Kıvrılmak yok.”

Yolculukta kuş uçuşu ilerlemek için büyük bir sopa tasarladılar. İki ucu metalden kaplı, 25 metrelik özel bir ölçüm sopası. Bunu yere yatırıyor, işaretliyor, sonra yeniden koyuyorlardı. Düz bir hat oluşturabilmek için yıldızları, güneşi ve pusula benzeri manyetik taşları kullanıyorlardı.

Her 10 sopada bir Nykos not alıyordu:
“zeytinlik. Hafif yokuş. Gölge: sabah sağa düşüyor.”
“taşlık arazi, geçiş zor. 7 sopada çakıl sapması var.”

2. Doğa Engelleri: Rüzgâr, Sıcaklık ve Çöl

Bazı günler sıcak öyle yükseliyordu ki, sopayı yere koyduklarında sopa el yakıyordu. Ellerini sargı beziyle sardılar. Sıcakta yürümek zorlaşınca gece yürümeye başladılar. Gündüzleri gölgede dinlendiler, zeytin ağaçlarının altına sığınarak su torbalarını sakladılar.

Bir gece, çölün ortasında sis bastı. Yıldızlar görünmez oldu. Doğrusal ilerleyebilmek için güneşsiz, yıldızsız kalan gökyüzüne bakıp sabırla beklediler. Nykos bir an panikledi.

“Ya yanlış yere gidersek?”

Kharon, sopayı yere bıraktı ve cevap verdi:

“Bir sapma, dünya ölçümünü şaşırtır. Ama sabırla her sopa yeniden konur. Ve sabır, yoldan daha doğrudur.”

3. İnsanlar ve Efsaneler

Kimi köylerden geçerken onları büyücü sandılar. Bazı insanlar ölçüm sopasının, tanrıların cezası olduğuna inandı. Bir keresinde köylüler onları kovalamaya kalktı. Deli zannedenler bile vardı. Ancak yaşlı bir köy büyüğü Kharon’un sakin tavrını ve ölçüm yöntemini görünce onları koruma altına aldı.

“Bu adamlar gökyüzünün şifresini çözüyor,” dedi büyükanne, “bizim değil, gölgelerin peşindeler.”

4. Hassasiyet Takıntısı

Kharon hiçbir ölçümü kaçırmak istemedi. Rüzgârda eğilen sopalar için yere sabitleyici çiviler kullandı. Adımlarını karıştırmamak için aralıklı taşlar yerleştirdi. Her sabah yeniden yön kontrolü yaptı. Geriye dönüp iki noktayı hizalayarak sapma olup olmadığını kontrol etti.

Nykos, bir gün şöyle dedi:

“Bu kadar küçük ayrıntı neden bu kadar önemli?”

Kharon, Eratosthenes’in sözünü hatırladı:

“Eğer dünya sonsuz değilse, bir yerden başlamalıyız. Ve başlangıç noktası, daima en küçük ayrıntıdır.”

Nil’in Karşısındaki Bilgi: Kharon’un Sınavı

Yolculuk zorlu geçti. Nil’i iki kez geçmeleri gerekti. Biri Assuan’a yakın, diğeri daha kuzeyde, bataklıkların içindeydi. Bazen nehrin kıyısı taşkındı, bazen balçık yutuyordu ayaklarını. Ancak ekip disiplinliydi. Her sabah sopaları güneşe doğru tutup yön tayin eder, her akşam saydıkları ölçüleri tekrar kontrol ederlerdi.

Kharon ve Nykos, Asvan yönüne ilerlerken Nil Nehri ilk kez karşılarına çıktığında hava ağır ve nemliydi. Geniş su kütlesi, gökyüzündeki bulutları bile yavaşlatıyor gibiydi. Suya bakarken Nykos ürperdi.

“Karşıya nasıl geçeceğiz? Bu sefer ne bir köprü var, ne de bir geçit…”

Kharon durdu. Elindeki sopaya baktı.

“Dünya düz değilse,” dedi, “bilgiye giden yol da düz değildir.”

İlk geçiş için yerel bir balıkçıyla anlaştılar. Sopalarını dikkatlice sardılar, suya zarar gelmesin diye papirüslerden örülmüş salın üzerine sabitlediler. Gece geçtiler; yıldızlar yönlerini kaybetmesin diye.

İkinci geçiş daha zorlu oldu. Nil, bu kez daha genişti, akıntı daha kuvvetliydi. Burada sadece sal değil, kararlılık da gerekiyordu. Kharon, kıyıdan devasa bir kamış aldı. Uzunluğu neredeyse 10 metreydi. Salın ucundan dibe uzattı, akıntının şiddetini ölçtü.

“Nil’in kuvveti bilginin sabrını sınar,” dedi.

Bu geçiş, ölçümlerine birkaç gün gecikme kattı. Fakat Kharon’un her bir gün için hazırlıklı notları vardı. Nykos, sopayla yapılan ölçüm çizimlerini yeniden hizaladı. Gecikme olsa bile doğruluk zarar görmemeliydi.

841 kilometrelik yol boyunca, bu iki geçiş en çok konuşulan bölümlerden oldu. Geri döndüklerinde herkes onlara “Nil geçerleri” diyordu. İskenderiye limanındaki kütüphane görevlileri bile defterlerini incelediklerinde, kıyılara çizilen Nil’in küçük eğrilerini görünce hayran kaldılar. 

Uçurumun Kenarında

Bir gün uçurum kenarına geldiler. Nil’in vadisinin derin bir yarık gibi açıldığı, aşağıya inmenin neredeyse imkânsız olduğu bir yerdi.

Kharon ve Nykos, Nil’in doğu kıyısından kuzeye ilerlerken, yol bir anda keskin bir yokuşla son buldu. Önlerinde, vadinin içini boydan boya yaran devasa bir uçurum vardı. Aşağıda serin bir dere kıvrıla kıvrıla akıyor, kayalıkların arasından gökyüzüne doğru buhar yükseliyordu.

Nykos dizlerinin titrediğini hissetti.

“Bitti galiba... Buradan aşağı inemeyiz.”

— “Buradan geçemezsek, ölçüm bozulur,” dedi bematist.

Eratosthenes’in direktifi açıktı: “Dönmeyin. İnin. Gerekirse ipin ucunda.”

Kharon usulca yaklaştı kenara. Sopasını havaya kaldırıp göz hizasında tuttu. Eğimi ölçmeye çalıştı ama elindeki geometri burada yetersizdi. Gözleriyle yolu taradı.

“Eğik düzlem... Sadece kitaplarda yok, doğa kendi merdivenini kendi çizer,” dedi.

Kaya duvarlarında keçi patikası gibi dar bir yol gördüler. Hatta bir kısmında ufak taşlarla yapılmış, yarısı yıkılmış bir merdiven izi bile vardı. Belki eski bir kervan yolu... Belki çok önceden aynı yolu bir başka gezgin daha kullanmıştı.

Kharon, sopasını sırt çantasına bağladı. Diğerine döndü:

“Eğer buradan inemezsek, Dünya’nın çevresini de hesaplayamayız. Bilginin yolu, uçurumdan geçer Nykos.”

Aşağı sarkıtılan ölçü sopasıyla, vadinin dik yamacından metre metre ölçtüler. Kayalıklara kazıdıkları işaretler, hem yükseklik hem yatay mesafeyi belgeledi. Kâtip her ayrıntıyı not aldı: "Vadinin tabanı 13 stadion derinliğinde, kuzey çıkışı 7 stadionluk bir açıyla yükseliyor."  

Aşağıya doğru inmek saatler sürdü. Nykos her adımda ayaklarını sağlam basmaya çalıştı, ama bazen kayalar gevşiyordu. Bir ara ayağı kaydı, ancak Kharon onu bileğinden yakaladı. Derin bir nefes aldıktan sonra ikisi de yere oturup dinlendiler.

Aşağı indiklerinde dereye ellerini soktular.

“Soğuk bilgi gibi… ama hayat veriyor,” dedi Nykos.

 

Bölüm 16 – Dönüş

Yolculuk aylar sürdü. Ama döndüklerinde, ellerinde 5,000 stadyumluk bir kayıt vardı. Her biri, yerle yere düşen sopanın iziyle belgelenmişti.

Aylar sonra Kharon geri döndüğünde, güneş hâlâ parlıyordu ama saçlarına biraz daha gri karışmıştı. Cildinde rüzgârın ve kumun izleri vardı. 

Yorgun ama gözleri parlayan Kharon ve Nykos İskenderiye kütüphanesine girdiler. Ellerinde yüzlerce sayfa not, her biri sopayla çizilmiş binlerce metrelik satırlar. Elindeki notları titizlikle teslim etti.

Eratosthenes onları karşısında görünce ayağa kalktı.

“Dünya, sizin ayak izlerinize minnettar.”

Kütüphanede bir akşam, ölçümler tamamlandığında Eratosthenes, papirüs tomarını dikkatlice önüne serdi. İnce bir kalemle Nil’in iki yakasını çizdi. Siena’da gölge yoktu; İskenderiye’de ise yedi derece. Düşündü.

“Yedi derece… bir dairenin ellide biri…”

Gözlerini uzaklara çevirdi. Kütüphanenin sütunları gölgelerini eğri uzatıyordu. Parmaklarını açarak güneşin düşme açısını yeniden zihninde canlandırdı. Ardından, aylar önce görevlendirdiği yol ölçümcüsünün getirdiği rapora uzandı.

"Beş bin stadyum."
“Adımların sayısına göre… Düz hat, Nil boyunca. İki kez nehir geçildi. Uçurumlar, vadiler, çöller… ama sonunda 5,000 stadyum.”

Kafasında canlandırdı:

“5,000 stadyum bir yay... ve bu yay yedi dereceye denk geliyorsa... tüm daire 5,000 × (360 / 7)…”

Parmakları hesapladı, zihni mırıldandı.

“Bu… 257,143 stadyum eder… Yani... yaklaşık 40,000 kilometre.”

Bir an sessizlik oldu. Kütüphanenin tavanından sarkan zincirli yağ lambalarının titrek ışığı papirüse yansıdı. Derin bir nefes aldı.

“Belki de bu, dünyanın kendisini ilk kez sayılara teslim ettiği andır.”

Papirüsün köşesine küçük harflerle not düştü:
“Dünya yuvarlaktır. Ve büyük.”

Sonra gülümsedi.

“Ama sayılabilir.”

Bölüm 17 – Eratosthenes’in Büyük Keşfini Duyuru Süreci

Eratosthenes, M.Ö. 276 yılında Kirene’de doğmuş ve dönemin önde gelen bilim insanlarından biri haline gelmiştir. M.Ö. 240 civarında, 36 yaşındayken, Güneş ışınlarının Syene (bugünkü Asvan) ve İskenderiye'deki açı farkına dayanan yöntemiyle Dünya'nın çevresini şaşırtıcı bir doğrulukla yaklaşık 252.000 stadyum olarak hesaplamıştır. Bu çığır açan keşfi, yalnızca bilimsel bir başarı değil, aynı zamanda Helenistik çağın en önemli entelektüel buluşlarından biri sayılır.

Eratosthenes, o dönemde İskenderiye Kütüphanesi’nin başkütüphanecisi olduğu için, çalışmasını ilk olarak bu kurumun arşivlerine kaydettirmiştir. Kütüphane, dönemin en ileri bilgi paylaşım merkeziydi; dolayısıyla bu bilgiyi burada belgelemek, çağdaş bilim insanlarının erişimine sunmak anlamına geliyordu. Yani, duyurunun ilk durağı, bugünkü anlamda bir akademik yayın gibiydi.

Bulgularını ayrıca "Dünya'nın Ölçümü Üzerine" (Περί τῆς ἀναμετρήσεως τῆς γῆς) adlı eserinde detaylandırdığı düşünülmektedir. Ne yazık ki bu eser günümüze ulaşamamıştır. Ancak Cleomedes ve Strabon gibi daha sonraki yazarlardan, Eratosthenes'in hesaplamalarının yöntemini öğrenmemiz mümkün olmuştur. Bu da onun sadece kütüphane raflarına değil, entelektüel hafızaya da işlediğini göstermektedir.

Eratosthenes’in bu önemli bilgiyi ailesiyle paylaşıp paylaşmadığına dair doğrudan bir kanıt bulunmamakla birlikte, eğer babası hayattaysa ve İskenderiye’de yaşıyorsa, ona bu başarıdan söz etmiş olması olasıdır. Fakat eğer babası Kirene’de kalmışsa, yaklaşık 800 kilometrelik mesafeyi sırf bu haberi vermek için gitmesi pek gerçekçi görünmemektedir. Zira dönemin ulaşım şartları göz önüne alındığında bu, haftalar sürecek zorlu bir yolculuk anlamına gelirdi.

Eratosthenes’in çağın diğer bilim insanlarıyla bire bir mektuplaşarak mı, yoksa sözlü anlatımlarla mı bilgiyi yaydığına dair net bir bilgi yoktur. Ancak, İskenderiye’deki entelektüel atmosfer göz önüne alındığında, bu tür bulguların sempozyumlara benzer bilimsel sohbetlerde dile getirildiği, konuk filozoflarla tartışıldığı ve belki de genç öğrencilerle paylaşıldığı tahmin edilebilir.

Sonuç olarak, Eratosthenes’in keşfi modern anlamda basın toplantılarıyla değil, yazılı eserler, kütüphane kayıtları ve bilim çevrelerinde yapılan entelektüel paylaşımlarla duyurulmuştur. Yani bu devrimsel hesap, mürekkep ve papirüs yoluyla yayıldı; kulaktan kulağa değil, satır satıra. 

Bölüm 18 – “Buldum, Baba.”

Yer: Eski bir taş evin içi, duvarlarda güneş ışığı oyunlar oynuyor. Raflarda papirüsler, birkaç astronomik çizim, antik haritalar… Ve arka planda belki bir kuş cıvıltısı. Eratosthenes kapıyı hızla açar, nefes nefese içeri girer.

Eratosthenes (genç adam, gözleri heyecanla parlıyor):
— "Buldum baba! Buldum!"

Babası (beyaz saçlı, bir elinde baston, diğerinde bir zeytin tanesi ezmekte):
— "Neyi buldun oğlum? Yine bir kitap mı bitirdin?"

Eratosthenes (gülerek, neredeyse çocuk gibi sevinçle):
— "Hayır! Dünya’nın çevresini hesapladım!"

Babası (kaşlarını kaldırır, hafif alaycı bir ifadeyle):
— "Dünya’nın çevresi mi? Kim bilebilir ki onun büyüklüğünü?"

Eratosthenes:
— "Bak... Syene’de güneş tam tepede hiç gölge düşürmezken, aynı anda İskenderiye’de gölge oluşuyor. Bu farkı ölçtüm. 1/50 dairelik bir açı farkı var. Ve Syene’yle aramızda 5,000 stadyum var!"

Babası (yavaşça doğrulur, bakışları derinleşir):
— "Yani... sen diyorsun ki... gölgelerin küçük farkında dünyanın koca çevresini gördün?"

Eratosthenes (başını sallar, gözleri dolmuş gibi):
— "Evet baba. Sayılar yalan söylemiyor. Hesapladım: Dünya yaklaşık 250,000 stadyum çevresinde."

Bir sessizlik olur. Babası gözleri kısar. Sonra hafifçe gülümser. Elini oğlunun omzuna koyar.

Babası:
— "Seninle gurur duyuyorum, oğlum. Artık gölgeye bakan biri değil, gölgenin dilini çözen birisin."

Ve dışarıdan, gökyüzünden gelen bir ışık içeri yansır. Gölgeler, yavaşça yer değiştirir.

Sarayda Kralın Huzurunda

Ertesi sabah, altın sarısı ışıklarla aydınlanan saray koridorlarında Eratosthenes’in adımları yankılandı. Kral III. Ptolemaios onu özel bir görüşme için kabul etmişti.

“Eratosthenes, seni görmek her zaman bir ayrıcalık,” dedi kral, gülümseyerek.

“Majesteleri,” diye başladı Eratosthenes, “Yeryüzünün büyüklüğünü hesapladım.”

Kral kaşlarını kaldırdı. “Yeryüzünün… çevresini mi?”

“Evet. Syene’de güneş ışınları yere dik düşerken, İskenderiye’de gölge bırakıyor. Aradaki açı farkı ve şehirler arası mesafe ile... Dünya'nın çevresi yaklaşık 250.000 stadyon.” (Bugünkü hesapla 39.375 km.)

Kral bir süre sessiz kaldı, sonra ayağa kalktı ve elini Eratosthenes’in omzuna koydu. “Sen sadece bir kütüphaneci değil, bu ülkenin gururusun. Bu bilgi, çağları değiştirecek.”

Bölüm 19 – Dünya’nın Çevresi ve Düşünceler Arasında Dolaşan Mektuplar

İskenderiye Kütüphanesi, M.Ö. 240 civarı

Günün ilerleyen saatlerinde Eratosthenes, İskenderiye Kütüphanesi'ndeki çalışma odasına çekildi. Papirüs rulolarını, kamış kalemini ve mürekkebini hazırladı.

Başlık attı: “Dünya’nın Çevresinin Ölçümü Üzerine”
Altına satır satır yazdı: Gözlemler, ölçümler, hesaplamalar… Her satırda bir adım daha atıldı evrenin bilinmezliğine.

Bu keşif, artık yalnızca zihninde değil, insanlığın kolektif hafızasında yaşayacaktı.

Geniş mermer salonda, palmiyelerin gölgesi sütunlara vururken, Eratosthenes elinde kalın bir papirüs tutuyordu. Üzerinde şu başlık yazılıydı:

“Peri tes Ges Perimetrou” — Dünya’nın Çevresi Üzerine

Yanında birkaç genç kâtip duruyordu. Kimi mürekkebe batırılmış fırçasını tutuyor, kimi yeni hazırlanmış papirüs rulolarını açıyordu. Eratosthenes derin bir nefes aldı ve konuşmaya başladı:

— “5,000 stadyum İskenderiye ile Syene arası. 7.2 derece gölge farkı. Yani bu 1/50 dairelik bir yay. O halde... Dünya’nın çevresi 250,000 stadyum eder.”

Kâtiplerin kalemleri durdu.

— “Bunu doğru anladık mı hocam?” dedi biri. “Bu, gökyüzüne bakarak Dünya'nın büyüklüğünü bulduğumuz anlamına mı geliyor?”

Eratosthenes, gülümsedi. Omzundaki tozu silkti, sonra papirüsü rulo yaptı.

— “Bu bilgi... İskenderiye'nin duvarlarının ötesine ulaşmalı. Atina'daki meslektaşlarıma, Rodos’taki Poseidonius’a, belki ileride Roma’ya... Ama önce, kayıt altına alınmalı.”

Bilimsel Yayın Çağının Başlangıcı

İskenderiye Arşivleri:
Eratosthenes’in hesaplaması büyük ihtimalle “Geographika” adlı eserinde ya da özel bir bilimsel rapor formatında yazıya geçirildi. Bu belgeler İskenderiye Kütüphanesi’nde saklandı. Kütüphane yalnızca kitaplar değil, aynı zamanda mektuplar, çizimler, astronomik gözlemlerle dolu bir bilgi merkeziydi.

Mektuplar Gönderildi:
Antik çağda bilim insanları arasında mektuplaşma oldukça yaygındı. Bu mektuplar çoğunlukla fikirleri tartışmak, tezleri paylaşmak ve akademik saygı göstermek için yazılırdı. Eratosthenes’in bu hesaplamayı Atina’daki akademik çevrelere — özellikle Aristo sonrası dönemin düşünürlerine — yazılı olarak bildirmiş olması çok yüksek ihtimal.

O gece, kandilin titrek ışığında eski dostlarını düşündü: Aristo'nun fikirleriyle büyüyen, Platon'un öğrencisi olan filozoflar. Atina’daki eski hocaları, onun bilim yolculuğunda ilk adımlarını tanık olmuşlardı.

Bir mektup yazdı:

"Size bu mektubu, son zamanlarda gerçekleştirdiğim bir gözlem ve hesaplama neticesinde ulaştığım önemli bir bilimsel sonuç hakkında bilgi vermek amacıyla yazıyorum. Konu, Dünya’nın çevresinin ölçülmesidir.

Gözlemlerim şu iki şehir arasında gerçekleşmiştir: İskenderiye ve Syene. Syene’de yaz gündönümünde öğle vakti güneş ışınlarının dik geldiğini ve yerel kuyuların dibini doğrudan aydınlattığını biliyoruz. Aynı vakitte İskenderiye’de, bir gnomon tarafından bırakılan gölgenin uzunluğunu ölçtüm. Elde ettiğim açı 7°12’ idi, yani 1/50 dairelik bir fark.

İki şehir arasındaki mesafeyi, kervan yollarını kullanarak ve bizzat yaptığım sorgulamalarla yaklaşık 5.000 stadyon olarak belirledim. Bu durumda, eğer 7°12’lik açı 5.000 stadyona karşılık geliyorsa, tam dairenin (yani Dünya’nın çevresinin) 250.000 stadyon olması gerektiği sonucu ortaya çıkmaktadır.

Bu ölçüm, Dünya’nın küresel olduğuna dair antik Yunan’da var olan teorik görüşü niceliksel olarak doğrulayan ilk girişimdir. Elbette, ölçümlerde belirli bir hata payı olması kaçınılmazdır; ancak yöntem ve sonuç genel anlamda tutarlıdır.

Bu hesaplama yöntemi ve elde edilen sonuçlar üzerine değerlendirmelerinizi duymaktan memnuniyet duyarım. Bilgi alışverişimiz, bilimin ilerlemesi için hayati öneme sahiptir.

Sağlık ve akıl dolu günler dileğiyle."

Eratosthenes
İskenderiye Kütüphanesi Baş Kütüphanecisi
Kral III. Ptolemaios’un danışmanı

Öğrenciniz,
Eratosthenes"

Bölüm 20 – Destekçiler ve Eleştiriler

I. Bölüm – Destekçiler

Strabon, Eratosthenes’in çalışmasını duyduğunda, coğrafyaya olan aşkı alevlendi. Genç bir gezgin ve tarihçi olarak, İskenderiye’ye gelip onunla bizzat tanıştı. Gözlerinde hayranlık vardı:

“Eratosthenes, sen sadece uzaklıkları değil, cehaletle bilgi arasındaki mesafeyi de ölçtün.”

Onun bu sözleri, ileride yazacağı Geographika adlı eserin temelini atacaktı. Strabon, hocasının haritalarına sadık kaldı, onun çizdiği dünyanın sınırlarını genişletti.

Ptolemaios ise onun coğrafi ağını, gelecekteki yıldız haritalarına uyarladı. Her ne kadar kendi sistemi farklı olsa da, başlangıç noktası Eratosthenes’in çizgileriydi. Ona borçluydu ama bunu hiçbir zaman açıkça dile getirmedi. Bilimsel kibarlığın sessiz bir kuralıydı bu: Esinlen, ama fazla eğilme.

Poseidonius, Rodos’ta kendi ölçümlerini yaparken, hocasının yöntemini kullanmıştı. Güneşin açısını bir başka şehirde gözlemledi. Elde ettiği sonuç daha düşüktü, ama yöntem benzerdi. Bir gün, öğrencileriyle tartışırken şöyle dedi:

“Eratosthenes gölgeden ölçtü, ben ufuktan. Ama onun ışığı bana yol gösterdi.”

Kütüphane'nin Sütunları Arasında

Eratosthenes, İskenderiye Kütüphanesi'nde bir masa başında oturuyor. Önünde papirus ruloları, ölçüm araçları ve güneş saatleri. Yüzünde huzurlu ama hafif endişeli bir ifade var. O sırada içeriye Strabon girer, heyecanla elinde tuttuğu haritayı gösterir.

Strabon:
"Eratosthenes! Bu haritalar… Şaşkınım! Kara parçalarını böylesine doğru yerleştiren kimse görmedim. Coğrafyanın yeni bir dili var artık."

Eratosthenes (gülümseyerek):
"Sadece gölgeleri takip ettim Strabon. Geri kalanını Güneş söyledi."

Strabon:
"Sen, coğrafyanın babasısın. Tarih seni unutmayacak."

(Arka planda Poseidonius görünür, omzunda bir rulo taşır.)

Poseidonius (sessizce):
"Ben de ölçümler yaptım... Sonuç biraz farklı çıktı. Ama yöntemin… yöntem çok asil."

II. Bölüm – Eleştirmenler

Ancak herkes bu başarıyı alkışlamadı.

Hipparkos, Eratosthenes’in haritalarına baktı, mesafeleri inceledi, ardından kütüphaneye resmi bir yazı gönderdi:

“Milet’ten Babil’e 10.000 stadyon mu? Bu, deve sırtında bile bir mucize olurdu.”

Hipparkos, gökbilimde titizdi, ayrıntıda yaşardı. Ona göre Eratosthenes çok “yuvarlamacıydı”. Haritalar hayal değil, hesap olmalıydı.

Bir başka eleştiri ise, daha alaycı bir biçimde geldi. İskenderiye’de bazı entelektüel çevreler ona “Beta” diyordu. Çünkü hiçbir alanda "en iyi" değildi. Astronomide Hipparkos daha kesindi, şiirde Callimachus daha parlaktı, matematikte Arşimet daha derindi. Ama hepsi bir alanda parlıyordu. Eratosthenes ise… her şeyle ilgileniyordu.

“Birinci olamıyorsan, neden deniyorsun ki?” diye sormuştu biri, salonun köşesinde.
“Çünkü bilimde ikinci olan da keşfeder,” diye fısıldadı Eratosthenes, kendi kendine.

Akademik Kıskançlık ve Hayranlık

Atina'da bir akademik çevrede...

— “Dünya'nın çevresiymiş! Sırf gölgeyle? Ciddiye alınmalı mı?”
— “Ama o… o İskenderiye Kütüphanesi’nin başı! Adam geometriyi, müziği ve şiiri aynı sayfada buluşturuyor!”
— “Ben yine de Poseidonius’un yaklaşımını bekleyeceğim. O daha astronomik çalışıyor.”

Eratosthenes’in bulguları, herkesin aklını karıştırdı. Bir grup onu deli, bir grup deha ilan etti. Ama hesaplaması, yüzyıllar boyunca yankılandı. Ta ki Ptolemaios, ardından da Kolomb ve Magellan onu kopyalayana dek…

Rodos Adası, Hipparkos’un Gözlemevi

Hipparkos, bir masanın üzerinde Eratosthenes’in hesaplamalarını inceliyor. Gözleri kaşlı, sesi sert ama içten içe hayranlık taşıyor.

Hipparkos:
"Bu mesafe ölçümleri… Bu kadar kusursuz olamaz. Gnomonlar gökyüzünü bile yanıltabilir! Belki de biraz... fazla güvenmiş Güneş’e."

Yanındaki öğrencisi sorar:

Öğrenci:
"Efendim, onun hatalı olduğunu mu söylüyorsunuz?"

Hipparkos:
"Hayır… sadece dikkatli olunması gerektiğini söylüyorum. Onun haritası... güzel ama gerçek mi, bunu zaman gösterecek."

Atina’daki Akademi

Genç filozoflar bir araya toplanmış. Aralarında biri konuşur:

Genç Filozof:
"Duymadınız mı? Eratosthenes’e 'Beta' diyorlarmış. Çünkü hiçbir alanda 'birinci' değilmiş."

Bir Diğeri:
"Belki de Beta olmak, Alpha'ların göremediği kadar çok şeyi görmek demektir."

(Gülüşmeler arasında biri kalkar, ciddi bir sesle konuşur.)

Genç Bilgin:
"Bir adam hem şiir yazıyor, hem Dünya'nın çevresini ölçüyor. Bu çağ için fazla geniş bir zihin. Belki de 'Beta' değil, 'Omega'dır. Her şeyin sonu ve toplamı."

Bölüm 21 – Bilimsel Toplantılar

İskenderiye’deki Museion, düzenli olarak bilim insanlarının bir araya geldiği bir akademiydi. Burada astronomi, coğrafya, geometri üzerine yapılan tartışmalar olurdu. Eratosthenes’in hesaplamalarını burada sunar, bilimsel topluluğun önünde tartışmaya açılırdı.

Hipparchus:

"Eratosthenes'in hesaplamaları ilgi çekici, ancak temel aldığı stadyum biriminin uzunluğu kesin değildir. 157,5 metre mi, yoksa 185 metre mi? Bu belirsizlik, hesaplamanın doğruluğunu ciddi şekilde etkileyebilir. Bilim, kesinlik gerektirir. Eğer Dünya'nın çevresini ölçmek istiyorsak, kullanılan birimlerin standartlaştırılması şarttır. Eratosthenes'in yöntemi zekice, ancak daha hassas ölçümlerle desteklenmelidir."

Hipparchus, astronomi ve matematikte hassas ölçümler konusunda oldukça titizdi ve Eratosthenes'in yöntemini geliştirmek için daha kesin trigonometrik hesaplamalar önerdi. Ancak, Eratosthenes'in çalışmaları yine de bilim tarihinde büyük bir dönüm noktası olarak kabul edilir.

Başka bir bilim adamı:

"Eratosthenes'in hesaplamaları etkileyici, ancak temel aldığı mesafe ölçümlerinin doğruluğu kesin değildir. Bematistler tarafından belirlenen 5.000 stadyumluk mesafe, modern ölçümlerle kıyaslandığında yaklaşık 800 km olarak hesaplanıyor. Eğer kullanılan stadyum birimi değişkenlik gösteriyorsa, bu hata payını ciddi şekilde artırabilir. Bilimsel kesinlik için, ölçüm yöntemlerinin güvenilirliği sorgulanmalıdır. Eğer mesafe yanlış hesaplandıysa, bu doğrudan Dünya'nın çevresi için yapılan tahminleri etkileyebilir. Daha standart bir birim ve doğrulanmış ölçümlerle bu hesaplamalar yeniden değerlendirilmelidir."

Başka bir bilim adamı:

"Eratosthenes'in yöntemi zekice, ancak 7,2 derecelik açı ölçümünün hassasiyeti sorgulanmalıdır. O dönemin teknolojisiyle bu kadar kesin bir ölçüm yapmak mümkün müydü? Küçük bir hata bile, Dünya'nın çevresi hesaplamasında büyük farklar yaratabilir. Gölge açısının ölçümü, gözlemcinin konumu, kullanılan araçlar ve atmosferik koşullar gibi birçok faktörden etkilenebilir. Eğer bu ölçümde hata payı varsa, hesaplamanın doğruluğu da tartışmalı hale gelir."

Başka bir bilim adamı:

"Eratosthenes'in yöntemi etkileyici, ancak bazı temel varsayımlar gözden geçirilmelidir. Syene'nin İskenderiye'nin tam güneyinde olduğu kabul edilmiştir, ancak küçük bir sapma vardır. Ayrıca, Dünya'nın mükemmel bir küre olduğu varsayılmıştır, ancak gerçekte hafif basık bir şekle sahiptir. Bu faktörler, hesaplamada küçük hatalara neden olabilir. Bu hatalar büyük farklar yaratmasa da, bilimsel kesinlik açısından dikkate alınmalıdır. Daha hassas ölçümler ve coğrafi doğrulamalarla Eratosthenes'in yöntemi geliştirilebilir."

Eratosthenes'in çalışmaları, bilim tarihinde devrim niteliğinde olsa da, sonraki bilim insanları bu tür küçük hataları düzeltmeye çalışmıştır.

Babasının Evi – Akşamüstü, Göl Kenarı

Güneş alçalmış, gökyüzü portakal rengine bürünmüş. Eratosthenes, kıyıda taşlarla daireler çiziyor. Babası uzaktan onu izliyor, sonra yanına yaklaşıyor. Eratosthenes’in yüzünde yorgunluk ve burukluk var.

Baba:
Eratosthenes? Evlat, neyin var? Gözlerin uzaklara bakıyor, ama sanki içinden bir şey sana küsmüş.

Eratosthenes:
Hesaplarımı sundum baba… Gölgeden Dünya'nın çevresini hesapladım. Ama…
Ama bana inanmadılar.
Hatta... bana “Beta” dediler.
İkinci... Sözde hiçbir alanda birinci değilmişim. Çok şey bilmekmiş suçum.

(Bir sessizlik. Babası, oğlunun yüzüne dikkatle bakar. Sonra diz çökerek onunla aynı hizaya gelir.)

Baba (gülümseyerek, ama gururla):
"Sana “Beta” diyenler, senin zekânın çok yönlülüğü karşısında afallamış dar kafalıların ta kendisidir, oğlum.
Sen hem matematikçisin, hem astronom… Coğrafyayı yeniden yazdın. Şairsin, filozofsun.
Sen bir düşünürsün.
Ve bir de üstüne, Kimsenin görmediği bir şeyi gölgeden görüp dünyanın çevresini hesaplıyorsun…
Hâlâ sana “ikinci” diyorlarsa...
Hadi oradan!
Sen yalnızca bir harf değilsin, sen bütün bir dilsin. Her kelimen, yüreğinin derinliğini fısıldar; her cümlen, dünyaya umut ve renk katar. Kendi öykünü yaz, çünkü senin anlatacak binlerce hikâyen var"

(Eratosthenes’in gözleri dolar. Gülümsediği belli olmasa da, göğe bir bakış atar. O anda sanki güneş biraz daha yavaş batar.)

Eratosthenes’in bu destekle yeniden güç bularak çalışmaya devam etti, "Beta" lakabını bilerek sahiplendi ve bu lakabı taşıyan bir mühür yaptırdı.

Bölüm 21 – Bilime Diğer Katkıları

İskenderiye’nin tozlu sokaklarında, M.Ö. 3. yüzyılın sıcak bir gününde, Eratosthenes adında bir adam, zihninde evrenin sırlarını çözmenin hayalini kuruyordu. O, sadece bir kütüphaneci değildi; matematik, yıldızlar, haritalar ve şiir onun ruhunu besleyen birer tutku ateşiydi. Dünyanın çevresini hesaplayarak tarihe adını altın harflerle yazdırmıştı, ama bu yalnızca başlangıçtı. Gelin, onun diğer keşiflerini ve buluşlarını, bir hikâyenin büyüsüyle keşfedelim.

Matematikte Bir Sihirbaz: Eratosthenes’in Eleği

Eratosthenes, İskenderiye Kütüphanesi’nin loş odalarında, papirüsler arasında bir gün sayıların dansına daldı. “Hangi sayılar en saf, en bölünmez olanlar?” diye sordu kendine. Kalemi eline aldı ve bir fikir, zihninde bir yıldız gibi parladı. Sayıları bir sıraya dizdi: 2, 3, 4, 5… ve bir elek gibi, gereksiz olanları ayıklamaya başladı. Önce 2’nin katlarını sildi, sonra 3’ün, sonra 5’in… Geriye kalanlar, asal sayılar, matematiğin incileriydi. Bu yöntem, “Eratosthenes’in Eleği” olarak anıldı. O, sadece bir yöntem bulmamıştı; sayıların gizemli dünyasına bir kapı aralamıştı. Yıllar sonra, bu sihirli elek, matematikçilerin ellerinde hâlâ parıldıyor.

Bir başka gün, kraliyet sarayından gelen bir meydan okuma yankılandı: “Bir küpü iki katına çıkarabilir misiniz?” Eratosthenes, bu bilmeceyi çözmek için bir alet tasarladı, adını “mesolabio” koydu. Bu mekanik çizim aracı, küpün hacmini ikiye katlamanın yolunu gösteriyordu. Gururla, bronz bir modelini Kral III. Ptolemaios’a sundu, yanına bir mektup ve bir epigram ekleyerek. Sarayda bu buluş, hem hayranlık hem de şaşkınlık uyandırdı.

Yıldızların Şarkısı: Astronomik Buluşlar

Eratosthenes, gece gökyüzüne bakarken yıldızların fısıldadığını duyardı. Bir akşam, elleriyle bir gökyüzü küresi, yani “armillary sphere” inşa etti. Bu, yıldızların ve gezegenlerin dansını izlemek için bir maket evrendi. Gökyüzünü avucuna sığdırmıştı sanki! Bu alet, yüzyıllar boyunca astronomların rehberi oldu, ta ki modern teleskoplar sahneye çıkana dek.

Bir başka keşfi, Dünya’nın ekseninin gökyüzüne olan eğimini ölçmekti. Gölgeleri ve yıldızları inceleyerek, bu eğimin 23,5 derece olduğunu hesapladı. Öyle hassastı ki, modern bilim adamları bile bu ölçümü hayranlıkla karşılar; hata payı sadece birkaç dakikaydı! Eratosthenes, Güneş’e olan mesafeyi de merak etti. Gözlemler ve hesaplamalarla, bu mesafeyi 804 milyon stadyum olarak buldu – bugünün ölçüleriyle yaklaşık 149 milyon kilometre, yani neredeyse tam isabet!

Ay’a olan mesafeyi ölçmeye çalıştığında ise işler biraz karıştı. 780 bin stadyum dedi, ama bu, modern ölçümlere göre oldukça düşüktü. Yine de, o dönemin aletleriyle bu cesur girişimi, onun yıldızlara olan tutkusunu gösteriyordu. Bir de 675 yıldızı katalogladı, gökyüzünün bir haritasını çizercesine. Ne yazık ki, bu yıldız listesi zamanın tozlu raflarında kayboldu.

Dünyanın Ressamı: Coğrafya ve Haritalar

Eratosthenes, sadece gökyüzüne değil, yeryüzüne de âşıktı. Bir gün, papirüs üzerine bir dünya haritası çizmeye karar verdi. Bu, düz bir harita değil, küresel bir vizyondu. Britanya’dan Seylan’a, Hazar Denizi’nden Etiyopya’ya uzanan bir dünya! Paraleller ve meridyenler çizdi, tıpkı gökyüzündeki yıldızları bağlar gibi yeryüzünü bir ağla örttü. “Coğrafya” kelimesini ilk o kullandı, çünkü o, yeryüzünün hikâyesini yazıyordu. Nil Nehri’nin Hartum’a kadar olan rotasını haritalandırdı, sanki nehrin kendisiyle konuşmuş gibi.

“Geographika” adını verdiği üç ciltlik eseri, dünyanın doğasını ve insanlarını anlatıyordu. Ne yazık ki, bu eser de zamanın rüzgârlarında kayboldu, ama Strabo ve Ptolemy gibi sonraki coğrafyacılar, onun izinden yürüdü.

Zamanın Efendisi: Takvim ve Kronoloji

Eratosthenes, zamanı da evcilleştirmek istedi. Gökyüzünü izlerken, bir yılın 365 günden biraz fazla olduğunu fark etti. “Her dört yılda bir,” dedi, “bir gün eklemeliyiz.” Böylece, artık gün fikri doğdu – bugünkü 29 Şubat’ın tohumu! Bu, modern takvimin temel taşlarından biri oldu.

Tarihin tozlu sayfalarına da daldı. Mısır ve Pers kayıtlarını inceleyerek, Truva Savaşı’nı M.Ö. 1183’e tarihledi. Bu tarih, modern tarihçiler tarafından tartışılıyor, ama Eratosthenes’in bilimsel bir kronoloji oluşturma çabası, zamanı anlamak için attığı cesur bir adımdı.

Gökyüzünün Şairi: Edebiyat ve Mitoloji

Eratosthenes’in kalbi sadece sayılar ve yıldızlarla değil, şiir ve hikâyelerle de doluydu. “Catasterisms” adını verdiği bir eser yazdı; bu, yıldız takımyıldızlarının mitolojik hikâyelerini anlatan bir hazineydi. Her bir yıldız kümesi, tanrılar ve kahramanlarla dolu bir masaldı. Bu eserin ona ait olduğu tartışmalı olsa da, onun gökyüzüne olan aşkını yansıttığı kesin. Şiirler yazdı, tiyatro ve etik üzerine düşündü. O, sadece bir bilim adamı değil, bir hikâye anlatıcısıydı.

Bir Beta’nın Mirası

Eratosthenes’e çağdaşları “Beta” lakabını takmıştı. Bu, onun hiçbir alanda en iyi (“Alfa”) olmadığını, ama birçok alanda ikinci en iyi olduğunu ima ediyordu. Hakaret değil, bir hayranlık nişanesiydi bu. Matematikte, astronomide, coğrafyada, şiirde… her yerde parlıyordu, ama hiçbirinde tek başına kral değildi. Yine de, bu çok yönlü bilgin, evrenin sırlarını çözmek için durmaksızın çalıştı.

Eratosthenes’in hikâyesi, İskenderiye’nin kütüphanesinde, yıldızların altında ve papirüslerin kokusuyla devam etti. Dünyanın çevresini ölçmekle yetinmedi; sayıların, yıldızların, haritaların ve zamanın peşinden koştu. Onun mirası, bugün bile bilim adamlarının ve hayalperestlerin yolunu aydınlatıyor.

Aşağıdaki tablo, Eratosthenes'in dünyanın çevresini hesaplamaktan başka yaptığı keşifleri ve buluşları özetlemektedir:

Matematik:Eratosthenes'in Eleği. Asal sayıları bulmak için algoritma, günümüzde hâlâ kullanılır. Matematik: Küpün İki Katına Çıkarılması. Mesolabio ile çözüm, Kral Ptolemaios'a sunulmuş. Astronomi: Armillary Sphere Gökyüzü küresi, M.Ö. 255'te icat edilmiş, astronomide önemli. Astronomi: Dünya'nın Eksen Eğimi. 23,5 derece, modern değerle uyumlu, hata payı 7 dakika. Astronomi: Güneş'e Mesafe. 804.000.000 stadyum, yaklaşık 149.000.000 km, modern değere yakın. Astronomi: Ay'a Mesafe. 780.000 stadyum, yaklaşık 124.800 km, modern değerle uyumsuz, tartışmalı. Astronomi: Yıldız Kataloğu. 675 yıldız, günümüze ulaşmadı. Coğrafya: İlk Dünya Haritası. Paraleller ve meridyenler, coğrafyanın babası olarak bilinir. Coğrafya: Nil Haritası. Hartum'a kadar rotayı haritalandırmış. Coğrafya: "Geographika" Eseri. Üç kitap, günümüze ulaşmadı, politik coğrafya içerir. Takvim: Artık Gün (Leap Day). Her dört yılda bir 29 Şubat, modern takvimin temeli. Kronoloji: Bilimsel Kronoloji. Truva Savaşı'nı M.Ö. 1183'e tarihlemiş, tartışmalı. Edebiyat: Catasterisms. Yıldız takımyıldızları üzerine, günümüze ulaşan tek eser, atfı tartışmalı.

Sonsöz

Bugün GPS uyduları, Eratosthenes’in gölgelerden çıkardığı dünyanın çevresini milimetrik doğrulukla ölçüyor. Ama biz hâlâ onun adını anarken hayranlıkla eğiliyoruz. Çünkü bir fikrin gücü, yalnızca doğru olup olmadığıyla değil, hangi koşullarda savunulduğuyla ölçülür.

Eratosthenes, ona “Beta” diyenlere inat, “çok bilmek”ten hiç vazgeçmedi. Belki bir tahtı olmadı, ama yıldızlar onun adını taşıyor. Belki alkışlanmadı, ama dünya onun çevresinde dönmeye devam ediyor.

Bu hikâye, onun yalnızca bir hesaplama değil, inanç, direnç ve bilimin ışığıyla yazılmış bir zaferidir.

Ve her yeni kuşak, güneşin altında yeni bir gölge ölçtüğünde, Eratosthenes oradadır—sessizce gülümseyerek.